Buồng trứng là một trong những cơ quan rất quan trọng thuộc trục nội tiết ở nữ giới: dưới đồi- tuyến yên- buồng trứng. Buồng trứng giúp hình thành các nang noãn kết hợp với tinh trùng và nếu có hiện tượng thụ thai sẽ hình thành phôi thai. U buồng trứng xuất hiện khi có sự tăng sinh bất kỳ trong buồng trứng.

U nang buồng trứng là những nang chứa dịch, thường có vỏ bọc ở bên ngoài, nang có thể ở trong hoặc xuất hiện trên bề mặt của buồng trứng. Thực tế lâm sàng, có nhiều phụ nữ có u nang buồng trứng nhưng kích thước nang nhỏ, không có biểu hiện lâm sàng nên người phụ nữ có thể “ chung sống hòa bình”. Một số trường hợp nang to gây chèn ép hoặc gây đau ảnh hưởng đến sức khỏe của bệnh nhân và cần phải phẫu thuật để loại bỏ u nang.

Dịch tễ

U nang buồng trứng là một trong những khối u phụ khoa hay gặp nhất ở phụ nữ, nó chiếm khoảng gần 4% số bệnh lý phụ khoa. U buồng trứng có tỷ lệ mắc cao nhất ở những phụ nữ trong độ tuổi sinh sản. Cho các nghiên cứu:

- 90% các khối u buồng trứng ở phụ nữ trẻ tuổi thường là khối u lành tính, đa số là u cơ năng, u thực thể chiếm 25% nguyên nhân do xuất hiện sự tân sinh thực thụ trong khối u và chỉ 10% các trường hợp là u có tính chất ác tính tương tự tuổi tiền mãn kinh, cũng 10% u buồng trứng là u ác tính.

- Với các khối u ở độ tuổi mãn kinh thì: 25% các u buồng trứng lại là ác tính.

- Nguy cơ với ung thư buồng trứng là 1/70 và nguy cơ này tăng theo độ tuổi.

Phân loại u nang buồng trứng

Các u nang buồng trứng thường là lành tính, tỷ lệ u ác và ung thư buồng trứng nhiều ở nhóm tuổi mãn kinh. Có các loại u nang buồng trứng:

-U nang cơ năng:Nguyên nhân hình thành do hoạt động nội tiết của buồng trứng thay đổi nhưng cấu trúc giải phẫu của buồng trứng thì không thay đổi.

+ Nang tồn dư, nang bọc noãn : Đến thời điểm, nang không phóng noãn, nang tiếp tục lớn lên và chế tiết nhiều estrogen gây chậm kinh, rối loạn kinh nguyệt. Khi các nang này vỡ có thể gây tình trạng ổ bụng nhiều máu và phải phẫu thuật.

+ Nang hoàng thể: Nang có tác dụng nuôi thai trong 3 tháng đầu

+ Nang hoàng tuyến: Là nang xuất hiện ở bệnh nhân chửa trứng, bệnh lý nguyên bào nuôi…

-U nang thực thể:Ở những khối u này thực sự có biến đổi về tổ chức học buồng trứng, vì vậy đây là những khối u có nguy cơ ung thư hóa:

+ U nang nước, nang thanh dịch: là loại nang phổ biến chiếm khoảng 40%, đa số các u thanh dịch là lành tính. Trường hợp trong lòng nang xuất hiện nhú, vách, tăng sinh mạch quanh u có thể là dấu hiệu nghi ác tính.

U nang thực thể

+ U nhày: u thường khá to, dễ dính vào tổ chức xung quanh, tỷ lệ chiếm khoảng 20%.

+ U nang bì: Phổ biến sau nang thanh dịch, thường là u quái, trong u ngoài dịch còn có những thành phần như da, tóc, móng, thậm chí cả răng.

+ Nang lạc nội mạc tử cung: Bản chất là nội mạc tử cung lạc chỗ, phát triển làm thay đổi cấu trúc của buồng trứng. Các nang này thường gây dính dẫn tới bệnh nhân đau và có thể tắc vòi trứng dễ gây vô sinh.

Cho đến nay, nguyên nhân của các khối u nang buồng trứng chưa được chứng minh rõ, tuy nhiên có một số giả thuyết được ủng hộ nhiều:

- Sự thay đổi hormon nội tiết nữ có thể gây hình thành các khối u buồng trứng

- Khối lạc nội mạc tử cung có thể hình thành nang buồng trứng

- Những phẫu thuật, viêm nhiễm vùng chậu: những tổn thương viêm, áp xe…

Giai đoạn đầu khi mắc u nang buồng trứng thì hầu hết người bệnh đều không thấy biểu hiện bất thường. Rất nhiều phụ nữ, đặc biệt phụ nữ trẻ chưa có thói quen đi khám phụ khoa định kỳ thì đã được tình cờ phát hiện khối u nang buồng trứng thông qua một lần khám sức khỏe tổng quát hoặc qua siêu âm ổ bụng. Tuy nhiên, với các trường hợp khối u ác tính thì tiến triển u rất nhanh các triệu chứng rầm rõ và rõ ràng hơn. U phát triển lớn cũng mang theo nhiều biến chứng như xoắn nang, chèn ép tạng xung quanh, ảnh hưởng đến chất lượng buồng trứng đến sức khỏe sinh sảnPhát hiện sớm. Vì vậy phát hiện sớm u buồng trứng sẽ giúp tránh được các biến chứng của nó.

Ngoài những trường hợp có triệu chứng không rõ thì các dấu hiệu nghĩ tới người phụ nữ mắc u nang buồng trứng như: mất kinh, chậm kinh, kinh nguyệt rối loạn, vùng bùng dưới tức nặng. Trường hợp khối u gây dính, chèn ép các tổ chức xung quanh gây đau bụng, đau hố chậu hai bên, rối loạn tiểu tiện- đại tiện. Một số triệu chứng gợi ý tới bệnh cảnh u nang buồng trứng như:

- Rối loạn kinh nguyệt, đau bụng kinh

Rối loạn kinh nguyệt, đau bụng kinh

- Đau khi quan hệ

- Đau, tức nặng bụng dưới, vùng lưng dưới

- Ra máu âm đaọ bất thường

- Rối loạn tiểu tiện

- Đau ngực

- Tăng cân

- Có thể có buồn nôn, nôn

Đa số các trường hợp u nang là lành tính, tuy nhiên theo thời gian có thể một số nang ung thư hóa hoặc dần tới nhiều biến chứng, có biến chứng có thể nguy hiểm tới tính mạng người phụ nữ. Các biến chứng của u nang buồng trứng có thể xuất hiện muộn hoặc sớm tùy vào cơ địa mỗi bệnh nhân tùy bản chất ban đầu của các khối u và theo độ tuổi của người phụ nữ. Những biến chứng thường gặp của u nang buồng trứng có thể kể đến:

- Khối u chèn ép tổ chức xung quanh: Biến chứng thường xuất hiện muộn, thường gặp ở người đã được phát hiện có u nang buồng trứng nhiều năm, khối u thường lớn. Nang buồng trứng có thể chèn ép bàng quang, niệu quản gây tiểu rắt, tiểu khó, tiểu khó, ứ nước thận. Khối u nang chèn ép trực tràng gây táo bón.

- Xoắn u nang: Những u nang to, cuống dài, không dính thường có dễ có khả năng xoắn u, tuy nhiên một số trường hợp là nang nhỏ và có thể gặp ở bất kì loại u nang buồng trứng nào. Triệu chứng xoắn u thường được nghĩ tới trên bệnh nhân đã có tiền sử u nang buồng trứng, đột ngột bệnh nhân thấy đau bụng dữ đôi, đau bên có nang buồng trứng. Kèm theo bệnh nhân có buồn nôn, nôn, đau nhiều khi thay đổi tư thế, có thể dẫn tới choáng. Vị trí đau thường là vùng bụng dưới, hai hố châu, khám thực thể bác sĩ có thể tháy xuất hiện phản ứng thành bụng, thăm âm đạo nắn hai phần phụ bệnh nhân đau chói, khối căng, hầu như không di động.

Xoắn u nang

- Vỡ nang: Bệnh nhân xuất hiện đau bụng dữ dội, hoàn cảnh xuất hiện cơn đau tự nhiên, đột ngột. Đau nhiều vị trị hạ vị và hố chậu hai bên. Trường hợp nang vỡ gây chảy máu nhiều bệnh nhân có hiện tượng shock mất máu và cần phân biệt với chửa ngoài tử cung vỡ bằng xét nghiệm betaHCG- hormon rau thai. Thăm khám thực thể, bệnh nhân có dấu hiệu mất máu, choáng, bụng có cảm ứng, thăm âm đạo: không nắn rõ khối, di động tử cung và nắn cùng đồ bệnh nhân rất đau.

- U nang buồng trứng thường gặp ở phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ. Tuổi mãn kinh tỷ lệ mắc u buồng trứng ít hơn nhưng nguy cơ hình thành u ác tính cao hơn. Một số yếu tố nguy cơ hình thành u nang buồng trứng khác:

- Phụ nữ thừa cân, thể trạng béo phì

- Có kinh sớm, kinh không đều

- Tiền sử bản thân/ gia đình có người mắc u nang buồng trứng

- Tiền sử gia đình: ung thư vú, ung thư tiêu hóa như đại tràng, tụy…

- Vô sinh, có tiền sử lạc nội mạc tử cung

- Không mang thai sinh con

- Những phụ nữ có mang gen BRCA1, BRCA2.

Thay đổi các yếu tố nguy cơ có thể kiểm soát được như: Kiểm soát cân nặng, chế độ ăn hợp lý, tránh đồ ăn nhanh, giàu tinh bột…

Khám phụ khoa định kỳ là cách tốt nhất để phát hiện sớm các khối u nang buồng trứng, điều trị kịp thời và phòng ngừa biến chứng của u nang buồng trứng.

Để chẩn đoán bệnh nhân mắc u nang buồng cần dựa vào hỏi bệnh: tiền sử gia đình, tiền sử bản thân về phụ khoa, kinh nguyệt, thai sản, các phẫu thuật vùng chậu…Ngoài ra cần kết hợp thăm khám lâm sàng và xét nghiệm:

Lâm Sàng:

Đa số các u nang buồng trứng được phát hiện tình cờ qua khám sức khỏe định kỳ. Khi khám phụ khoa những trường hợp u to có thể thấy lồi lên ở vùng bụng dưới có những khối u kích thước 15- 20 cm. Khám bụng có thể bụng mềm, hoặc chướng nhẹ, có thể có phản ứng thành bụng…tùy giai đoạn, kích thước nang và các biến chứng đang xuất hiện. Thăm âm đạo: có thể sờ thấy cực dưới khối u, đánh giá mật độ, ranh giới, độ di động khối u phần phụ, nắn cùng đồ.

Cận Lâm Sàng:

Một số xét nghiệm chẩn đoán hình ảnh thăm dò, xét nghiệm máu giúp phụ vụ dánh giá bản chất khối u nang buồng trứng.

- Siêu âm đầu dò âm đạo: Là xét nghiệm đầu tay khi hướng tới chẩn đoán sơ bọ u nang buồng trứng. Siêu âm giúp đánh giá kích thước, tính chất dịch, thành vách/ nhú trong nang có hay không.

Siêu âm đầu dò âm đạo là xét nghiệm đầu tay khi hướng tới chẩn đoán sơ bọ u nang buồng trứng

- Siêu âm Doppler màu: Đánh giá tăng sinh mạch máu, vòng mạch xung quanh u nang, đánh giá sự tân sinh và mức độ nguy cơ ác tính của khối u.

- Chụp CTscan, MRI: Những xét nghiệm chẩn đoán hình ảnh đánh giá bản chất, tính chất khối u rõ nét hơn, xét nghiệm có độ nhạy và độ đặc hiệu cao hơn so với siêu âm. Đánh giá sự di căn với những khối u nang ác tính.

- Tumor marker: góp phần chẩn đoán, tiên lượng và theo dõi điều trị u nang buồng trứng, bao gổm: CA125, βhCG, AFP, HE4, chỉ số ROMA

- Chụp CTscan, MRI (Internatinal Ovarian Tumor Analysis) so sánh giữa u lành và u ác (độ nhạy: 95%, độ đặc hiệu: 91%)

- Trường hợp các khối u nang lớn hoặc nghi ngờ ác tính, bác sĩ có thể sinh thiết khối u.

Như đã trình bày ở trên, đa số các khối u buồng trứng ở phụ nữ trẻ là u cơ năng có thể mất đi sau 3-4 tháng theo dõi. Vì vậy, trước khi đưa ra quyết định điều trị, bác sĩ cần theo dõi và tùy tính chất, phân loại các u nang và cá thể hóa theo bệnh nhân, bác sĩ sẽ đưa ra phác đồ theo dõi hay điều trị phù hợp.

Chỉ định phẫu thuật có thể đặt ra trong một số trường hợp và tùy tuổi bệnh nhân, số con bệnh nhân đang có, tính chất khối u và đặc điểm buồng trửng, bác sĩ sẽ quyết định chỉ bóc u hay cắt bỏ cả buồng trứng:

- Các khối u nghi ngờ ác tính

- U nang buồng trứng thực thể

- U hỗn hợp, u nang kích thước lớn

- Có triệu chứng chèn ép: tiểu khó, rối loạn đại tiện

- Ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của bệnh nhân như đau bụng, mệt mỏi, ra máu âm đạo…