Bệnh u xơ thần kinh hay u sợi thần kinh (Neurofibromatosis) là một nhóm các rối loạn di truyền do đột biến gen trội gây ra các khối u hình thành trên hệ thần kinh. Những khối u này có thể phát triển ở bất kỳ vị trí nào trong hệ thần kinh, bao gồm: não, tủy sống và các dây thần kinh. Có ba loại u xơ thần kinh:

- U xơ thần kinh loại 1 (NF1, tên gọi khác bệnh von Recklinghausen) chiếm khoảng 85% u xơ thần kinh nói chung, tần suất măc khoảng 1 trong 3000 người dân. Bình thường gen NF1 mã hóa tạo ra một protein được gọi là neurofibromin giúp điều chỉnh sự phát triển tế bào. Gen bị đột biến gây mất neurofibromin, cho phép các tế bào phát triển không kiểm soát. Hiện xác định được hơn 1000 đột biến gen NF1 nằm trên dải 17q11.2.

- U xơ thần kinh loại 2 (NF2) chiếm khoảng 10% u xơ thần kinh, xảy ra ở khoảng 1/35.000 người. Gen NF2 quy định tổng hợp một loại protein merlin (còn gọi là schwannomin), có tác dụng kiểm soát sự hình thành và phát triển của khối u. Gen bị đột biến gây mất merlin, dẫn đến tế bào phát triển không kiểm soát. Hiện tại khoảng 200 đột biến đã được xác định. Gen cho NF2 nằm trên dải 22q11. Hầu hết những người có NF2 đều đi truyền từ cha mẹ.

Bệnh u xơ thần kinh

- Bệnh Schwannomatosis là một rối loạn hiếm gặp, được phân loại như là một loại thứ ba của u xơ thần kinh. Trong đó có 85% trường hợp bệnh Schwannomatosis cơ sở di truyền không được hiểu rõ, khoảng 15 % trường hợp được chứng minh có liên quan đến đột biến gen SMARCB1 - một gen ức chế khối u nằm ở 22q11.23.

NF1 thường được chẩn đoán ở thời thơ ấu, trong khi NF2 và bệnh schwannomatosis thường được chẩn đoán ở tuổi trưởng thành sớm.

Phần lớn các u xơ thần kinh thường có tính chất lành tính, có tỷ lệ nhỏ là các khối u ác tính. Các triệu chứng của u xơ thần kinh thường nhẹ. Tuy nhiên, các biến chứng của bệnh u xơ thần kinh: giảm hoặc mất thính giác một bên hoặc hai bên, đau đầu, động kinh, giảm khả năng nhận thức.

Không có điều trị đặc hiệu, các khối u lành tính thường được bảo tồn nếu cần điều trị thì loại bỏ bằng phẫu thuật, và các khối u ác tính thường kết hợp phẫu thuật, xạ trị, hóa trị liệu.

Triệu chứng mỗi tuýp sẽ có sự khác nhau đặc trưng:

U xơ thần kinh 1(NF1) thường được chẩn đoán trong thời thơ ấu. Các dấu hiệu đặc trưng trên cơ thể thường được nhận biết sau sau khi sinh. Các dấu hiệu và triệu chứng bao gồm:

- Các dát (đốm) có màu nâu nhạt, phẳng trên da (dát “cà phê sữa” - cafe au lait). Những dát này có thể xuất hiện ở nhiều trẻ nhứng có trến 6 dát trên cơ thể là gợi ý NF1. Chúng thường đã sau khi sinh và tiếp tục hình thành mới trong những năm đầu đời và không xuất hiện dát mới nữa khi trẻ lớn lên.

U xơ thần kinh 1 (NF1) thường được chẩn đoán trong thời thơ ấu

- Tàn nhang: thường xuất hiện ở độ tuổi từ 3-5, vị trí thường gặp: nách và bẹn. Tàn nhang thường có kích thước nhỏ hơn các dát cà phê sữa và có xu hướng tập trung thành từng đám ở các nếp gấp trên da.

- Nốt Lish là nốt sần nhỏ có màu vàng nâu trên mống mắt, tổn thương này thường vô hại và không ảnh hưởng đến thị lực.

- Khối u mềm trên hoặc dưới da (u sợi thần kinh), có kích thước khác nhau từ vài mm đến vài cm có thể đứng rải rác hoặc tập trung thành đám. Đây là những khối u lành tính bắt nguồn từ mô thần kinh phá phát triển dần lên trong, dưới da hoặc từ bên trong cơ thể. U sợi thần kinh dạng Plexiform: tổn thương tập trung thành đám, sờ chắc, thường dọc theo các đám rối hoặc các rễ thần kinh nên có thể gây biến dạng.

- Dị dạng xương: Tổn thương u xơ thần kinh có thể gây sự phát triển bất thường của xương và sự thiếu hụt mật độ khoáng chất (calci, magne..) gây các biến dạng xương: cong vẹo cột sống hoặc chân vòng kiềng.

Khối u trên dây thần kinh thị giác: thường xuất hiện khi trẻ được 3 tuổi, ít xuất hiện hơn ở lứa tuổi khác, và hầu như không thấy ở người trưởng thành, các khối u thường thấy trên chụp cộng hưởng từ hay chụp cắt lớp vi tính hôc mắt.

- Suy giảm kỹ năng tư duy thường ở mức độ nhẹ: thường có một giảm khả năng học tập cụ thể như: khả năng đọc, tính toán.

- Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) và chậm nói cũng thường gặp ở trẻ NT1.

- Trẻ em bị NF1 do khối lượng não tăng lên (có thể do khối u chiếm chỗ hoặc trong trường hợp giãn não thất do khối u xơ cản trở lưu thông dịch não tủy) có thể kích thước đầu lớn hơn mức trung bình. Trẻ em được chẩn đoán NF1 thường có chiều cao thấp hơn so trẻ cùng tuổi.

U sợi thần kinh 2

- Đặc điểm vị trí khối u phát triển trên thần kinh tiền đinh ốc tai (thần kinh số 8), là khối u lành, tiến triển chậm, xuất hiện cả 2 tai nên có thể gây mất thính giác.

- Tuổi xuất hiện triệu chứng: thường là từ 15 - 20 tuổi với các triệu chứng có thể bao gồm:

+ Giảm thính lực dần dần

+ Ù tai

+ Giữ thăng bằng kém

+ Nhức đầu, chóng mặt

Nhức đầu, chóng mặt

- Đôi khi NF2 có thể kèm theo sự phát triển của các khối u ở các dây thần kinh khác: các dây thần kinh sọ khác, cột sống, và thần kinh ngoại vi. Những người có NF2 cũng có thể phát triển các khối u lành tính khác.

Schwannomatosis

- Tuổi xuất hiện schwwannomatosis thường sau tuổi 20 và triệu chứng thường xuất hiện ở độ tuổi từ 25-30.

- Vị trí u xơ thần kinh: dây thần kinh sọ, cột sống, ngoại vi - nhưng hiếm khi trên dây thần kinh số 8 (nếu có thì xuất hiện trên dây thần kinh thính giác, do vậy ít ảnh hưởng đến thính lực).

- Các triệu chứng của bệnh schwannomatosis bao gồm:

+ Đau: có thể xảy ra ở bất kỳ vị trí nào trên cơ thể có xuất hiện khối u, tính chất đau kéo dài kèm theo dị cảm

+ Tê yếu các chi: do khối u chèn ép tổn thương dây thần kinh

+ Các triệu chứng khác phụ thuộc vị khí khối u

Các biến chứng của bệnh u xơ thần kinh rất đa dạng, khác nhau giữa các cá thể tùy vị trí tổn thương thần kinh. Nói chung, các biến chứng là hậu quả của các khối u chèn ép ảnh thần kinh hoặc cơ quan khác.

Các biến chứng của NF1:

- Các vấn đề về thần kinh: chậm phát triển tâm thần vận đông, giảm khả năng học tập và trí nhớ, đau đầu kéo dài không đáp ứng điều trị nội khoa, động kinh và tăng áp lực nội sọ trong não do khối u ….

- Ảnh hưởng đến ngoại hình: các dát “cà phê sữa” rộng rãi, nhiều u xơ thần kinh, u xơ thần kinh lớn ảnh hưởng nhiều đến thẩm mỹ nhất là vùng mặt dù có thể không ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất.

- Các vấn đề về xương: do sự phát triển bất thường khung xương và thiếu khoáng chất nên có thể gây dị dạng bất thường về xương, do vậy bệnh nhân dễ giảm mật độ xương, gẫy xương bệnh lý, tổn thương khớp, cong vẹo cột sống …

- Các rối loạn thị lực: trong trường hớp hiếm các u xơ thần kinh NT1 có thể phát triển trên dây thần kinh thị giác có thể gây vấn đề về thị giác như giảm thị lực.

Biến chứng giảm thị lực

- Các rối loạn nội tiết tố: trẻ em trong tuổi tuổi dậy thì hoặc phụ nữ đang mang thai có thể xuất hiện nhiều hơn các tổn thương u xơ thần kinh, hoặc nặng hơn các u xơ vốn có. Phụ nữ bị NF1 đều có thai khỏe mạnh

- Các vấn đề về tim mạch: bệnh nhân có thể tăng nguy cơ bệnh lý tim mạch hơn như: tăng huyết áp ….

- Các vấn đề về hô hấp: rất hiếm gặp các u xơ thần kinh phát triển gây hẹp đường hô hấp

- Ung thư: khoảng 3-5% những người có NF1 có u xơ thần kinh bị ung thư hóa.. Nguy cơ bị ung thư khác sẽ tăng hơn ở nhóm bệnh nhân NF1 như các loại ưng thư: ung thư vú, ung thư máu, ung thư đại trực tràng, u não,.... Do vậy tầm soát ung thư sớm hơn ở nhứng đối tượng NT1, đặc biệt ung thư vú ở phụ nữ

- Khối u tuyến thượng thận lành tính (pheochromocytoma): đây là khối u lành tính nhưng có thể tăng tiết hormon gây tăng huyết áp.

Các biến chứng của NF2:

- Giảm hoặc mất thính lực: là thường gặp

- Nhiều khối u màng não, màng tủy có thể tái phát sau nhiều lần phẫu thuật

- Ngoài ra còn có các biến chứng khác tùy theo vị trí xuất hiện các khối u đi kèm

Biến chứng Schwannomatosis

- Cơn đau do schwannomatosis có thể ảnh hưởng chất lượng cuộc sống.

Bệnh u sợi thần kinh là do các rối loạn di truyền. Do vậy hiện tại không có điều trị đặc hiệu mà chủ yếu điều trị không đặc hiệu tùy vào bệnh nhân cụ thể. Bệnh nhân và người thân phải hiểu được bản chất và tiến triển của bệnh, và chỉ lựa chọn điều trị khi thật cần thiết.

Điều trị thuốc

- Kiểm soát cơn đau là phần không thể thiếu đặc biệt trong schwannomatosis

+ Thuốc giảm đau dây thần kinh như: Gabapentin (Neurontin … ), Pregabalin (Lyrica …. )

+ Thuốc chống trầm cảm ba vòng như: Amitriptyline …

+ Các thuốc ức chế chọn lọc tái hấp thu serotonin như: duloxetine …

- Trong trường hợp có cơn động kinh cần phải uống thuốc trị động kinh. Tùy trường hợp cụ thể có chỉ định riêng như ưu tiên thuốc chống động kinh tác dụng ưng thế cơn cục bộ: carbamazenpin, oxcarbamazenpin…

Trong trường hợp có cơn động kinh cần phải uống thuốc trị động kinh

Phẫu thuật: để điều trị các triệu chứng nghiêm trọng hoặc biến chứng, hoặc liên quan thẩm mĩ

- Phẫu thuật cắt bỏ khối u xơ thần kinh: Trong trường hợp khối u có chèn ép thần kinh và các mô xung quanh chỉ định phẫu thuật cắt bỏ 1 phần hoặc toạn bộ khối u nếu có thể có làm giảm được triệu chứng. Tuy nhiên không phải trường hợp nào cũng có thể điều trị phẫu thuật được như vị trí khối u nằm sâu trong thần kinh trung ương,… Nguy cơ tái phát khối u xơ thần kinh sau phẫu thuật cũng cao.

- Trong trường hợp mất hoặc giảm thính lực nghiêm trọng: Cấy ghép ốc tai điện tử có thể giúp cải thiện thính giác

Điều trị ung thư

Các khối u ác tính và các bệnh ung thư khác liên quan đến u xơ thần kinh cần phối hợp các phương pháp như phẫu thuật, hóa trị và xạ trị.