HọArenavirusgồm rất nhiều loài virus khác nhau, có thể gây nhiều bệnh cảnh lâm sàng khác nhau ở cả người và động vật, trong đó có bệnh cảnh sốt xuất huyết. Trong các loàiArenavirusgây bệnh, virus gây bệnh cảnh sốt Lassa, sốt xuất huyết Bolivia, sốt xuất huyết Argentina được chú ý và quan tâm. Bệnh cảnh lâm sàng có thể từ biểu hiện nhẹ đến tình trạng nặng, xuất huyết nặng, suy đa cơ quan và tiên lượng tử vong cao. Chẩn đoán bệnh cần dựa vào khai thác yếu tố dịch tễ, các triệu chứng lâm sàng và các xét nghiệm chẩn đoán căn nguyên như xét nghiệm PCR virus, nuôi cấy và phân lập virus, kháng thể IgM và IgG đặc hiệu virus. Các biện pháp điều trị như sử dụng huyết tương miễn dịch, liệu pháp kháng virus, điều trị hỗ trợ và triệu chứng. Việc phòng tránh con đường lây nhiễm và các ổ chứa tự nhiên là đặc biệt quan trọng.

Họ Arenavirus gồm rất nhiều loài virus khác nhau, có thể gây nhiều bệnh, trong đó có sốt xuất huyết.

-Arenaviridaelà họ virus có vật chất di truyền là RNA âm, sợi đơn, gồm các chi nhưMammarenaviridae, ReptarenaviridaevàHartmaniviridae, có thể gây bệnh cho cả người và động vật trong đó động vật là ổ chứa tự nhiên.

Arenaviridae là họ virus có vật chất di truyền là RNA âm, sợi đơn bao gồm cả các chi có thể gây bệnh cho cả người và động vật

- Virus Lassa là virus gây bệnh sốt Lassa, năm 1969 được phát hiện đầu tiên tại Lassa, Nigeria. Virus có thể tìm thấy nhiều khu vực tại Tây Phi, gây bệnh ở người và động vật ( động vật gặm nhấm, đặc biệt loài chuộtMastomys) sang con người.

- Virus Machupo (MACV) gây bệnh sốt xuất huyết Bolivia. Năm 1962 được phát hiện tại làng San Joachim ở Bolivia, gây bệnh ở người và động vật, chuộtCalomys callosuslà vector truyền bệnh chính.

- Virus Junin gây bệnh sốt xuất huyết Argentina, hay gặp ở khu vực đồng bằng miền trung Argentina. Virus có thể gây bệnh cho cả người và động vật, vector truyền bệnh chính là loài gặm nhấmCalomys musculinus( ổ chứa virus tự nhiên).

Sốt Lassa:thời gian ủ bệnh thường khoảng 7-21 ngày, khởi phát khoảng 80% người bệnh có các triệu chứng nhẹ và không đặc hiệu như người mệt mỏi, sốt nhẹ, đau đầu. Theo tiến triển thời gian, các biểu hiện lâm sàng rõ hơn. Triệu chứng như: sốt cao hơn, mệt mỏi, đau đầu, đau mỏi người, chán ăn, buồn nôn, nôn và đi ngoài, ho và viêm họng. Trong một số trường hợp nặng, biểu hiện bệnh tại nhiều cơ quan như:

• Xuất huyết: xuất huyết dưới da và xuất huyết niêm mạc như chảy máu cam, chảy máu chân răng, ho máu, đi ngoài phân máu, tiểu đỏ,…
• Hô hấp: ho, phù phổi cấp, tràn dịch màng phổi, suy hô hấp,…
• Tim mạch: đau ngực, viêm cơ tim, tràn dịch màng ngoài tim,...
• Tiêu hóa: nôn, buồn nôn, đi ngoài phân lỏng, đi ngoài phân máu, tổn thương gan, tổn thương lách,…
• Thận: suy thận cấp trong trường hợp nặng.
• Thần kinh: người bệnh có thể mê sảng, rối loạn tri giác,… Tổn thương thần kinh có thể gây ra điếc, xảy ra khoảng gần 1/3 số trường hợp mắc bệnh trong một số báo cáo. Điếc có thể cái thiện khi bệnh hồi phục.
• Phát ban sẩn ở vùng ngực, mặt, chi trên
• Nổi hạch vùng cổ
• Viêm họng và viêm kết mạc.

Người bệnh xuất hiện các triệu chứng như: sốt cao hơn, mệt mỏi, đau đầu, đau mỏi người, chán ăn, buồn nôn, nôn và đi ngoài, ho và viêm họng

Các bất thường về xét nghiệm ghi nhận như: công thức máu ngoại vi có thể thấy số lượng tế bào bạch cầu giảm nhẹ, số lượng tiểu cầu giảm, có thể giảm dưới 100 G/L, trường hợp nặng tiểu cầu giảm mạnh, khi xuất huyết nặng có thể giảm số lượng hồng cầu và lượng huyết sắc tố. Các men transaminase như AST, ALT thường tăng; các rối loạn chức năng đông máu như giảm tỉ lệ prothrombin, d-dimer tăng,..; protein niệu và creatinin tăng khi có suy thận cấp; …

Sốt xuất huyết Bolivia: cơ quan nhiễm virus ban đầu thường là tế bào phế nang, từ đó virus xâm nhập và gây bệnh tại các cơ quan khác. Thời gian ủ bệnh trung bình khoảng 3 đến 16 ngày. Triệu chứng khởi phát không đặc hiệu, tương tự nhiễm các virus khác như mệt mỏi, đau đầu, đau mỏi người, đau nhức cơ xương khớp, chán ăn, buồn nôn kèm theo sốt. Trong thời kỳ toàn phát, các triệu chứng trầm trọng hơn: biểu hiện xuất huyết dưới da, niêm mạc; triệu chứng thần kinh như mê sảng; nói nhảm, ảnh hưởng tri giác; hạ huyết áp; khó thở, ho máu; tiểu máu; suy chức năng cơ quan,… Thời kỳ lui bệnh có thể kéo dài đến 2 tháng, người bệnh hồi phục dần dần. Các bất thường xét nghiệm như tình trạng giảm số lượng bạch cầu, số lượng tiểu cầu, rối loạn các chức năng đông máu, tăng men AST, ALT, protein niệu,….

-Sốt xuất huyết Argentina: khoảng 80% người bệnh có triệu chứng lâm sàng. Thời kỳ ủ bệnh trung bình khoảng 1 – 2 tuần. Thời kỳ đầu ( trong khoảng 1 tuần đầu của bệnh), các triệu chứng diễn biến âm ỉ như mệt mỏi, đau mỏi người, đau nhức cơ xương khớp, đau đầu, chán ăn, buồn nôn và sốt gai lạnh. Ngoài ra có thể có đau bụng thượng vị, đi ngoài phân lỏng hoặc táo bón. Da, kết mạc sung huyết hoặc thăm khám có thể thấy rải rác chấm xuất huyết dưới da, sưng hạch ngoại vi. Giai đoạn tiếp theo, khoảng bắt đầu từ tuần thứ hai của bệnh, triệu chứng lâm sàng biểu hiện rầm rộ như xuất huyết dưới da và niêm mạc nhiều ( chảy máu cam, chảy máu chân răng, nôn máu, đi ngoài phân máu, tiểu đó, hành kinh số lượng nhiều và kéo dài ngày ở phụ nữ), có triệu chứng thần kinh, trường hợp nặng có biểu hiện sốc. Bệnh nhân có biểu hiện rối loạn tâm thần, thay đổi tính cách, mất trí nhớ, ảnh hưởng tri giác từ nhẹ đến hôn mê, co giật, hội chứng tiểu não, liệt dây thần kinh sọ, … Bên cạnh đó, bội nhiễm vi khuẩn thường xảy ra như viêm phổi do vi khuẩn, nhiễm khuẩn huyết,…. Thời kỳ lui bệnh có thể kéo dài 1 đến 3 tháng. Các bất thường về xét nghiệm ghi nhận như: giảm số lượng bạch cầu và số lượng tiểu cầu, khi xuất huyết nặng có thể giảm số lượng hồng cầu và lượng hemoglobin; tăng men AST, ALT, GGT, protein niệu, ure và creatinin tăng khi có suy thận cấp; rối loạn chức năng đông máu; Xquang có viêm phổi khi bội nhiễm vi khuẩn, dịch não tủy biến đối giống viêm màng não virus thông thường, …

Biến chứng có thể gặp là: xuất huyết tạng nặng; sốc nhiễm khuẩn; ở phụ nữ có thai gây tăng tỉ lệ tử vong cho mẹ và con, lây truyền mẹ con; tổn thương gan; tổn thương thận; ảnh hưởng chức năng hệ thần kinh; gây giảm thính lực trong sốt Lassa; bội nhiễm vi khuẩn như viêm phổi, nhiễm khuẩn huyết,…

Con đường lây truyền chủ yếu là lây qua tiếp xúc với động vật gặm nhấm nhiễm bệnh và tiếp xúc giữa con người với nhau. Con người có thể nhiễm bệnh khi tiếp xúc trực tiếp với phân, nước tiểu, chất thải khác của các loài động vật gặm nhấm, loàiMastomystrong sốt Lassa, loài chuộtCalomys calllosustrong sốt xuất huyết Bolivia, loàiCalomys musculinustrong bệnh sốt xuất huyết Argentina.

Bệnh lây qua vật thể trung gian

Khi hít phải virus gây bệnh có trong chất thải động vật nhiễm bệnh hoặc ăn phải thịt động vật bị bệnh cũng có nguy cơ mắc bệnh. Khi con người bị bệnh, có thể đào thải virus qua nước tiểu, phân, chất dịch khác,… ngay cả khi đang hồi phục bệnh. Từ đó, khi tiếp xúc với chất dịch trên, hoặc hít phải virus trong các giọt nhỏ trong không khí nếu không có các biện pháp phòng hộ thích hợp cũng tăng nguy cơ lây nhiễm bệnh từ người sang người.

- Bệnh sốt Lassa hay gặp ở khu vực Tây Phi như Guinea Xích Đạo, Liberia, Nigeria,… Một số quốc gia, khu vực lân cận cùng có nguy cơ lây lan do động vật trung gian truyền bệnh. Thời điểm xảy ra bệnh là quanh năm, gặp nhiều nhất thường là tháng 3, thời điểm chuyển giao mùa. Những người du lịch từ các khu vực này cũng tăng nguy cơ mắc bệnh.

Ai cũng có thể mắc bệnh, vì vậy không nên chủ quan

- Bệnh sốt xuất huyết Bolivia: hay gặp ở các khu vực như Bolivia, Brazil, Argentina,… Những người sống hoặc du lịch tại các khu vực này cũng tăng nguy cơ mắc bệnh khi tiếp xúc với các loài gặm nhấm hoặc người bệnh.

- Bệnh sốt xuất huyết Argentina: gặp ở khu vực đồng bằng miền trung ở Argentina, những người lao động làm nông nghiệp tại khu vực này nguy cơ mắc bệnh cao, tỉ lệ gặp ở nam nhiều hơn nữ.

- Hiện nay vẫn chưa có vắc xin đặc hiệu phòng bệnh với sốt Lassa và sốt xuất huyết Bolivia. Với sốt xuất huyết Argentina đã có vắc xin phòng bệnh và được chỉ định, có hiệu quả tại Argentina, tuy nhiên không chỉ định rộng rãi tại các khu vực khác trên thế giới. Ngoài ra các biện pháp phòng bệnh quan trọng là phòng ngừa con đường lây nhiễm. Các biện pháp như: tránh tiếp xúc và cần tiêu diệt các loài gặm nhấm; vệ sinh môi trường, vệ sinh cá nhân đặc biệt tuân thủ vệ sinh tay; tuân thủ bảo hộ khi tiếp xúc với chất thải và xác động vật nhiễm bệnh; chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời người bệnh; tuân thủ các quy định phòng tránh nhiễm khuẩn khi chăm sóc và điều trị người bệnh; dự phòng ribavirin trong khoảng 10 ngày cho đối tượng có nguy cơ cao mắc sốt Lassa.

-Sốt Lassa: ngoài việc dựa trên yếu tố dịch tễ, các triệu chứng lâm sàng và cận lâm sàng trên, việc chẩn đoán cần sử dụng một số xét nghiệm chẩn đoán căn nguyên. Có thể nuôi cấy virus từ máu, nước tiểu, các dịch sinh học khác hoặc sử dụng xét nghiệm PCR của virus Lassa để chẩn đoán, tuy nhiên kỹ thuật này đắt tiền, hiện đại, không thể áp dụng thường quy tại nhiều cơ sở y tế. Xét nghiệm kháng thể IgM và IgG đặc hiệu với kháng nguyên virus Lassa cũng được sử dụng. Kháng thể IgM xuất hiện sớm và được phát hiện từ khoảng 10 – 21 ngày từ khi khởi phát triệu chứng, kháng thể IgG xuất hiện muộn hơn từ khoảng 3 tuần sau khi khởi phát bệnh.

Thực hiện xét nghiệm để biết chính xác có bị mắc bệnh hay không

- Cần chẩn đoán phân biệt sốt Lassa với một số bệnh khác như: sốt xuất huyết do nguyên nhân virus khác như sốt xuất huyết Dengue, sốt xuất huyết Crimean - Congo; nhiễm virus Ebola; sốt vàng; bệnh sốt rét; bệnh thương hàn; nhiễm khuẩn huyết; bệnh doLeptospira;…

- Sốt xuất huyết Bolivia và sốt xuất huyết Argentina: tương tự như sốt Lassa, có thể sử dụng xét nghiệm PCR virus hoặc nuôi cấy phân lập virus trong bệnh phẩm máu hoặc các dịch cơ thể, tuy nhiên xét nghiệm này không phải lúc nào cũng sẵn có, yêu cầu kỹ thuật và máy móc hiện đại. Việc sử dụng xét nghiệm kháng thể IgM và IgG đặc hiệu với virus bằng kỹ thuật ELISA thường được áp dụng.

Điều trị sốt Lassa:chỉ định thuốc kháng virus ribavirin và các biện pháp điều trị hỗ trợ, triệu chứng. Ribavirin được chỉ định khi người bệnh được chẩn đoán xác định sốt Lassa hoặc điều trị theo kinh nghiệm với một số người bệnh có biểu hiện nghi ngờ sốt Lassa trong khu vực dịch tễ nguy cơ cao. Trường hợp nặng ưu tiên sử dụng ribavirin đường tĩnh mạch với liều khởi đầu 30 mg/kg/ngày sau đó giảm liều 15 mg/kg/lần x 4 lần/ngày trong 4 ngày và giảm liều 7,5 mg/kg/lần x 3 lần/ngày trong sau ngày tiếp theo. Trường hợp không có ribavirin đường tĩnh mạch, hoặc trường hợp bệnh nhẹ, chỉ định ribavirin đường uống với liều khuyến cáo như sau: liều đầu tiên 35 mg/kg, sau đó giảm liều 15 mg/kg/lần x 4 lần/ngày trong 4 ngày và giảm 15 mg/kg/lần x 3 lần/ngày trong sáu ngày tiếp theo. Cần chú ý tác dụng phụ của ribavirin gây thiếu máu khi sử dụng. Điều trị triệu chứng, hỗ trợ như giảm đau, hạ sốt bằng paracetamol, truyền máu và các chế phẩm máu khi có chỉ định, hỗ trợ hô hấp tuần hoàn, điều chỉnh rối loạn điện giải, thăng bằng toan - kiềm, đảm bảo dinh dưỡng,…

Người bệnh cần được thăm khám, điều trị theo dõi sát sao

Điều trị sốt xuất huyết Bolivia:chủ yếu là điều trị hỗ trợ và triệu chứng như giảm đau, hạ sốt, hỗ trợ hô hấp, hỗ trợ tuần hoàn, đảm bảo cân bằng nước và điện giải, thăng bằng kiềm toan, truyền các chế phẩm máu khi có chỉ định, chế độ dinh dưỡng và nghỉ ngơi thích hợp. Đã có thử nghiệm sử dụng huyết thanh của người đã nhiễm virus điều trị cho người bệnh tuy nhiên đánh giá hiệu quả còn hạn chế. Bên cạnh đó, sử dụng thuốc ức chế virus như ribavirin cũng được nghiên cứu, đã có hiệu quả trên một số người bệnh, tuy nhiên các nghiên cứu còn hạn chế với cỡ mẫu nhỏ, nên chưa có khuyến cáo rộng rãi, cần thử nghiệm và nghiên cứu thêm.

Điều trị sốt xuất huyết Argentina:biện pháp điều trị gồm có sử dụng huyết thanh miễn dịch, thuốc kháng virus ribavirin và điều trị hỗ trợ, điều trị triệu chứng. Sử dụng huyết tương từ những bệnh nhân đã bị bệnh sốt xuất huyết Argentina đã được chứng minh có hiệu quả trong điều trị bệnh, đặc biệt giảm tỉ lệ biến chứng và tử vong. Tuy nhiên sử dụng huyết tương miễn dịch có một số nhược điểm như cần phải chuẩn hóa liều dùng, tăng nguy cơ lây truyền một số mầm bệnh khi truyền huyết tương từ người này sang người khác, hiệu quả sử dụng huyết tương giảm khi chỉ định muộn, nguồn huyết tương miễn dịch không có nhiều và có sẵn. Ribavirin cũng đã được thử nghiệm và nghiên cứu, chứng minh hiệu quả kháng virus trong giai đoạn sớm. Ở những khu vực không sẵn có huyết tương miễn dịch, việc điều trị theo kinh nghiệm với ribavirin là cần thiết. Các biện pháp điều trị hỗ trợ tương tự như sốt Lassa và sốt xuất huyết Bolivia.