1. Khái quát đặc điểm sinh học cây một dược

Cây một dược (mạc dược, mộc dược) là dạng cây nhỡ, chiều cao trung bình khoảng 3m, ít phân cành nhưng mỗi cành đều có gai. Lá cây một dược màu lục xám, dạng cánh, có 3 lá chét. Hoa một dược nhỏ, đơn tính, mọc ra từ nách lá, cách hoa màu trắng, quả hạch, 2 ngăn, mỗi ngăn có 1 hạt.

Khu vực khí hậu nhiệt đới là vùng tập trung cây một dược nhiều nhất nhưng ở nước ta chưa tìm thấy loài cây này. 

Hình ảnh giúp nhận diện cây một dược

2. Thành phần hóa học, thu hoạch và sơ chế dược liệu một dược

2.1. Thành phần hóa học

Trong cây một dược có chứa các thành phần như: dầu keo, tinh dầu, commiphorinic axit, heerabomyrrholic axit, commiphoric axit, commiferin, heeraboresene, limonene,...

2.2. Thu hoạch và sơ chế

Dược liệu một dược là phần gôm nhựa được thu hoạch từ cây một dược. Nhựa này được lấy bằng cách rạch sâu vào thân vỏ hoặc cành to cho phần nhựa chảy ra. Nhựa thu được chế cùng giấm hoặc sao khô để dùng.

Khối gôm nhựa một dược tồn tại dạng cục với kích thước không đều nhau, màu đỏ nâu, bên trong bóng và sáng, bên ngoài có đốm trắng. Một dược có vị đắng, mùi thơm, có thể tan trong nước. Đem đốt khối một dược sẽ thấy mùi thơm dễ chịu tỏa ra. Đem phơi nắng thì mộc dược trở nên dẻo hơn và cũng toát ra mùi thơm dễ chịu.

3. Công dụng của cây một dược đối với sức khỏe

3.1. Chống viêm

Một dược có chứa các thành phần chống viêm như lignan, diterpenoid cembrane, triterpenoid polypodane và steroid. Dược liệu này còn có hoạt tính ức chế chất kích hoạt phiên mã 1 và phiên mã 3 với bộ chuyển đổi tín hiệu. Điều này giúp cho lượng sản xuất cytokine qua đường janus kinase/STAT được giảm xuống. Cũng chính nhờ vậy mà sự điều chỉnh giảm tổng hợp cytokine giảm đáng kể.

Trên phương diện chống viêm, đã có báo cáo cho thấy khả năng chống viêm của mộc dược được kích thích nhờ IL-b ở tế bào nguyên bào sợi nướu gây ức chế giải phóng IL-6 và IL-8. Chiết xuất ether từ nhựa một dược có thể ức chế viêm do carrageenan.

Gôm nhựa thu hoạch từ cây một dược được dùng để chữa bệnh 

3.2. Chống oxy hóa

Trong chiết xuất nhựa của cây một dược có chứa các hợp chất triterpen, sterol, sesquiterpenoid, diterpen giữ vai trò tương tự chất điện tử phản ứng với gốc tự do để chuyển đổi sang một dạng ổn định có khả năng kết thúc phản ứng dây chuyền gốc. 

3.3. Kháng khuẩn

Cũng từ nhựa của cây một dược, các nhà nghiên cứu đã tìm ra khả năng kháng khuẩn Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes và C.albicans. Đặc biệt, trên chủng được thí nghiệm, EtOH được chiết xuất từ nhựa của loài cây này có tác dụng rất mạnh. 

Những nghiên cứu này cho thấy rằng nhựa thơm của cây một dược có thể dùng để chữa trị viêm nhiễm như: viêm xoang, viêm họng, viêm nướu, pyorrhoea.

3.4. Giảm đau

Từ thời cổ đại, người dân đã dùng nhựa thơm của cây một dược để giảm đau nhờ vào các thành phần hoạt tính sinh học ở trong dược liệu này. Đặc biệt, nghiên cứu cho thấy, hợp chất furanocudesma-1, sesquiterpenoid, curzerene và 3-diene khi tác động lên các thụ thể opioid của hệ thần kinh trung ương có tác dụng gây mê. Nghiên cứu cũng cho thấy có thể dùng những chất này như một loại gây mê để kiểm soát cơn đau thần kinh. 

Các thành phần phân lập như lindestrene, 3-diene, furanocudesma-1 có thể tác động lên khớp, dây thần kinh, gây ức chế phân tử prostaglandin, làm cản trở quá trình di chuyển natri đến hệ thần kinh. Nhờ vậy mà công dụng giảm đau dễ dàng đạt được. Sử dụng một số lượng lớn furanodiene có thể giảm đau do sốt.

3.5. Chống ung thư

Elemene là thành phần trong một dược, có khả năng chống ung thư và đã được thử nghiệm trên nhiều loại tế bào, nhất là u nguyên bào thần kinh đệm, cho thấy tính hiệu quả cao và đảm bảo an toàn. Đối với khối u nguyên bào thần kinh đệm, hoạt tính Elemene giúp kích hoạt p38MAPK, chống tăng sinh u nguyên bào thần kinh đệm.

Bên cạnh đó, phân lập hợp chất sesquiterpene loại furose rel-1S và 2S-epoxy-4R-furanogermacr-10-3n-6-one từ mộc dược phát hiện ra hoạt tính gây độc tế bào thấp đối với tế bào MCF-7 gây ung thư vú. 

Nhựa của một dược còn chứa triterpenoid mang tên Cyclobolinane có khả năng gây độc tế bào vừa phải với bệnh ung thư tuyến tiền liệt ở dòng tế bào DU145, PC3.

Sử dụng một dược để chữa bệnh cần có sự hướng dẫn của thầy thuốc

4. Bài thuốc chữa bệnh với dược liệu một dược và một vài lưu ý khi sử dụng 

4.1. Bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu một dược

- Chữa chấn thương xương khớp

Sao vàng 4g bột gạo sau đó tán nhỏ, trộn cùng 0.5g nhũ hương, 0.5g một dược và lượng rượu vừa đủ, dùng để uống. 

- Chữa đau dạ dày, thống kinh

Dùng 6g hương phụ, 10g diên hồ sách, 5g một dược, 6g ngũ linh chi đem tán bột mịn rồi trộn cùng rượu hoặc nước nóng để uống 2 - 3 lần/ngày.

- Làm lành vết thương

Tán bột mịn 10g một dược, 10g nhũ hương rồi đắp lên vết thương.

- Trị sưng đau do mụn nhọt (chưa vỡ)

Tán bột mịn các nguyên liệu: 5g một dược, 5g nhũ hương, 0.1g xạ hương, 3g hùng hoàng rồi pha cùng nước ấm, uống 3 - 6g/lần, 2 lần/ngày.

4.2. Lưu ý khi dùng dược liệu một dược

Mặc dù đã có nhiều công trình nghiên cứu chứng minh công dụng của cây một dược nhưng khi sử dụng dược liệu này, người bệnh vẫn cần lưu tâm:

- Không dùng một dược cho người có tiền sử cơ địa mẫn cảm, dị ứng.

- Không dùng một dược để chữa bệnh cho phụ nữ mang thai và đang cho con bú.

- Thận trọng khi dùng một dược với người mắc bệnh dạ dày.

- Các dạng mụn nhọt đã vỡ không dùng một dược để chữa trị.

Cây một dược chưa có mặt ở nước ta nhưng dược liệu này có thể tìm mua được ở các hiệu thuốc Đông y. Tuy nhiên, hiện chưa có nghiên cứu chứng minh được đầy đủ tác dụng phụ và tương tác thuốc của một dược. Do đó, dược liệu một dược chỉ nên dùng để điều trị bệnh khi có sự kê đơn, bốc thuốc của thầy thuốc Đông y. Tuyệt đối, không dùng mộc dược để lên đơn thuốc tự chữa trị.

Nếu đang có vấn đề sức khỏe bất thường cần bác sĩ chuyên khoa thăm khám, chẩn đoán, quý khách hàng có thể liên hệ trực tiếp tổng đài 1900 56 56 56 của Hệ thống Y tế MEDLATEC để được xác nhận lịch hẹn nhanh chóng.